در بحث مطالبه نفقه ابتدا باید توجه داشت که نفقه به دو دسته نفقه زوجه و نفقه فرزند تقسیم می‌شود که ما در این مجال کوتاه تنها به بررسی موضوع مطالبه نفقه زوجه خواهیم پرداخت و بحث مطالبه نفقه فرزند را به زمانی دیگر موکول خواهیم کرد. دوستان و همراهان عزیز دقت داشته باشند که مطالبه نفقه زوجه با مطالبه مهریه تفاوت‌هایی دارد زیرا مهریه و نفقه از نظر قانونی زاتن مختلف از یکدیگر می باشند بدین منظور که از نظر قانونی زوج به محض وقوع عقد نکاح مالک مهریه شده و بر آن مسلط می‌شود. به عبارت دیگر پس از وقوع عقد نکاح زوجه هر زمان که بخواهد میتواند مهریه خود را از زوج مطالبه نماید و هیچ واقعه ای نمی تواند زوجه را از این حق منع کند.
بر خلاف مهریه، نفقه به صرف وقوع عقد نکاح جزء حقوق و مطالبات قانونی زوجه از همسر خود قرار نمی گیرد و امری دیگر به نام تمکین در اثبات حق نفقه تاثیرگذار است. در این رابطه ماده۱۱۰۸ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران بیان می دارد:(( هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود)) در این ماده عبارت امتناع از ادای وظایف زوجیت بدون مانع مشروع از مصادیق بارز عدم تمکین است و زوجه در این حالت نمی تواند دعوی مطالبه نفقه را بر علیه زوج مطرح کند.
حال باید دقت داشت که کلمه تمکین از نظر لغوی به معنی تسلیم، اطاعت، متابعت و سازگاری می‌باشد اما در اصطلاحات و ترمینولوژی حقوقی تمکین به دو دسته تمکین عام و تمکین خاص تقسیم بندی می شود. منظور از تمکین عام همان حسن رفتار و معاشرت زن با مرد است. گفتنی است طبق ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران ریاست خانواده بر عهده مرد است و یکی از مصادیق تمکین عام زوجین است که ریاست همسر خود را بر خانواده بپذیرد البته باید توجه داشت که دامنه این تمکین زن و شوهر را با هم فرا می گیرد و شوهر نیز باید در این موارد از ظن خود تمکین کند و این تمکین تا جایی که خواسته های طرفین متعارف باشد ادامه پیدا می کند اما منظور از تمکین خاص روابط زناشویی است و در بحث عدم تمکین بیشتر این مورد در نظر گرفته می شود. به هر حال باید در نظر داشت که مرد در صورتی که از طریق دادگاه عدم تمکین همسر خود را به اثبات برساند از تاریخ صدور حکم عدم تمکین بر علیه زوجه دیگر زوج الزامی به پرداخت نفقه به او ندارد و زوجه نمی تواند نسبت به مدت زمانی که عدم تمکین او اثبات شده مطالبه نفقه کند.
دقت کنید که طبق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.
از تعریف فوق متوجه می‌شویم که نفقه میزان ثابتی ندارد و بستگی به شرایط زوجه قبل از ازدواج دارد. پس از ارائه دادخواست مطالبه نفقه قاضی با بررسی شرایط خانوادگی زوجه، شهر مورد سکونت، میزان تحصیلات و جایگاه اجتماعی میزان نفقه را تعیین می کند.
البته زوج های جوان باید بدانند که ترک انفاق از نظر قانون مجازات اسلامی جرم انگاری شده است یعنی اگر مردی در صورتی که تمرکز و توان مالی پرداخت نفقه را داشته باشد اما از پرداخت آن خودداری کند روانه زندان خواهد شد. پس همانطور که می بینید مطالبه نفقه از دو صورت کیفری و حقوقی قابل پیگیری است. از عمده تفاوت های بین مطالبه نفقه زوجه و مطالبه نفقه فرزند این است که نفقه فرزند شامل زمان حال به بعد است و شامل زمان گذشته نمی شود اما نفقه زوجه تمامی زمان ها چه گذشته چه حال و آینده را در بر می گیرد. اما باید توجه داشت در مورد بحث مطالبه نفقه از طریق کیفری تنها می‌توان نفقه حال و آینده را مورد مطالعه قرار داد پس مطالبه نفقه گذشته زوج تنها از طریق حقوقی قابل پیگیری و طرح دعوی می باشد. اگر پس از پیگیری حقوقی مطالبه نفقه تمکین و توانایی مالی زوج برای دادگاه اثبات شود ولی همچنان از پرداخت نفقه به زوجه خودداری کند بر خلاف رویه کیفری قاضی نمی تواند زوج را محکوم به حبس کند اما از سوی دیگر زوج در این حالت می تواند درخواست طلاق بدهد و از شوهر خود جدا شود. گفتنی است نه فقط در مورد نکاح و ازدواج دائم قابل طرح است در واقع ما در نکاح منقطع و موقت چیزی به اسم حق نفقه را برای زوجه در نظر نمی‌گیریم مگر آن که زوجین در هنگام ثبت نکاح موقت خود طور دیگری با هم توافق کرده و شرط انفاق را در ضمن عقد نکاح موقت درج کنند.